Decennialang werd economische en politieke macht gemeten aan de hand van posities, activa en institutionele connecties. Tegenwoordig wordt het ook gemeten aan de hand van volgers, betrokkenheid en digitaal bereik. Digitale influencers vervullen een ambivalente rol: ze zijn tegelijkertijd merken, idolen en bedrijven, maar opereren vaak zonder belastingnummer, zonder boekhouding en zonder de belastingverplichtingen die de rest van de samenleving wel nakomt.
De popularisering van sociale media heeft een parallelle markt gecreëerd waar aandacht een valuta is geworden en reputatie een verhandelbaar bezit. Het probleem is dat in dezelfde ruimte waar digitaal ondernemerschap floreert, ook nieuwe mechanismen voor witwassen, belastingontduiking en illegale verrijking floreren, allemaal buiten het directe bereik van de staat.
Loterijen van miljoenen dollars, "donaties" van volgers, weggeefacties voor goede doelen en livestreams die duizenden reals genereren, zijn voor veel influencers de belangrijkste inkomstenbronnen. In sommige gevallen zijn het echte businessmodellen geworden, maar dan zonder juridische ondersteuning, naleving en financieel toezicht.
Het gevoel van straffeloosheid wordt versterkt door sociale macht; influencers worden bewonderd, gevolgd en vaak beschermd door hun populariteit. Velen geloven dat ze, omdat ze in de digitale omgeving leven, buiten bereik van de wet vallen. Deze perceptie van "digitale immuniteit" heeft economische, juridische en sociale gevolgen.
De blinde vlek in de Braziliaanse wetgeving
De Braziliaanse wetgeving heeft nog geen gelijke tred gehouden met de influencereconomie. Het vacuüm in de regelgeving stelt influencers in staat om miljoenen aan publiek te verdienen zonder belastingregistratie of zakelijke verplichtingen.
Terwijl traditionele bedrijven moeten voldoen aan boekhoudkundige, fiscale en wettelijke verplichtingen, verplaatsen veel influencers grote sommen geld via PIX (het Braziliaanse systeem voor directe betalingen), internationale overschrijvingen, buitenlandse platforms en cryptovaluta, zonder enige transparantie.
Deze praktijken schenden, direct of indirect, de beginselen van Wet nr. 9.613/1998, die betrekking heeft op de misdaden van het witwassen van geld en het verbergen van activa, en van Wet nr. 13.756/2018, die aan Caixa Econômica Federal de exclusieve bevoegdheid toekent om loterijen en tombola's te autoriseren.
Wanneer een influencer een loterij promoot zonder toestemming van Caixa Econômica Federal (Braziliaanse federale spaarbank), begaat hij/zij een strafrechtelijk en administratief vergrijp en kan hij/zij worden onderzocht op grond van een misdrijf tegen de volkseconomie, overeenkomstig artikel 2 van Wet nr. 1.521/1951.
In de praktijk functioneren deze "promotionele acties" als mechanismen om geld buiten het traditionele financiële systeem te verplaatsen, zonder controle van de Centrale Bank, communicatie met de Raad voor de Controle op Financiële Activiteiten (COAF) of belastingcontrole door de Federal Revenue Service. Het is het ideale scenario voor het vermengen van legaal en illegaal geld, de brandstof voor witwassen.
Entertainment als façade
De werking van deze campagnes is zowel eenvoudig als geavanceerd. De influencer organiseert een 'goededoelenloterij', vaak met behulp van geïmproviseerde platforms, spreadsheets of zelfs reacties op sociale media. Elke volger maakt een klein bedrag over via PIX (het Braziliaanse instantbetalingssysteem) in de veronderstelling dat ze deelnemen aan een onschuldige activiteit.
In slechts een paar uur tijd verdient de influencer tienduizenden of honderdduizenden real. De prijs – een auto, mobiele telefoon, reis, enz. – wordt symbolisch toegekend, terwijl het grootste deel van het geld zonder boekhoudkundige onderbouwing, belastinggegevens of geïdentificeerde herkomst blijft. Dit model wordt, met variaties, gebruikt voor doeleinden variërend van persoonlijke verrijking tot witwassen.
De Braziliaanse belastingdienst heeft al diverse gevallen geïdentificeerd waarin influencers een vermogensgroei lieten zien die niet strookte met hun belastingaangiftes. Ook de COAF (Raad voor Controle op Financiële Activiteiten) is begonnen met het opnemen van dit soort transacties als verdachte activiteiten in interne communicatie.
Concrete voorbeelden: wanneer roem bewijs wordt
In de afgelopen drie jaar hebben diverse acties van de federale politie en het Openbaar Ministerie het gebruik van sociale media voor witwassen, illegale loterijen en onrechtmatige verrijking aan het licht gebracht.
– Operatie Status (2021): hoewel gericht op drugshandel, onthulde het dat profielen van 'publieke figuren' werden gebruikt om activa en eigendommen te verbergen, wat aantoont hoe digitale beelden kunnen dienen als schild tegen illegale stromen;
– Zaak Sheyla Mell (2022): de influencer werd ervan beschuldigd zonder toestemming loterijen van miljoenen dollars te promoten, waarmee ze meer dan R$ 5 miljoen opbracht. Een deel van het geld zou zijn gebruikt voor de aankoop van onroerend goed en luxe voertuigen;
– Operation Mirror (2023): onderzocht influencers die neploterijen promootten in samenwerking met lege vennootschappen. De "prijzen" werden gebruikt om financiële transacties van illegale oorsprong te rechtvaardigen;
– Zaak Carlinhos Maia (2022–2023): Hoewel hij niet formeel werd aangeklaagd, werd de influencer genoemd in onderzoeken naar loterijen met een hoge waarde en werd hij door Caixa Econômica Federal ondervraagd over de rechtmatigheid van de promoties.
In andere gevallen gaat het om invloedrijke personen op middenniveau die loterijen en 'donaties' gebruiken om op een ontraceerbare manier geld van derden, zoals politici en zakenmensen, te verplaatsen.
Deze operaties tonen aan dat digitale beïnvloeding een efficiënte manier is geworden om activa te verbergen en illegaal kapitaal te legitimeren. Wat voorheen via lege vennootschappen of belastingparadijzen gebeurde, gebeurt nu via "goededoelenloterijen" en gesponsorde livestreams.
Sociale afscherming: roem, politiek en het gevoel van onaanraakbaarheid.
Veel influencers worden door miljoenen bewonderd, hebben banden met overheidsfunctionarissen en politici, nemen deel aan verkiezingscampagnes en bevinden zich regelmatig in machtskringen. Deze nabijheid tot de staat en publieke marketing creëert een aura van legitimiteit dat toezicht belemmert en autoriteiten in verlegenheid brengt.
Digitale afgoderij verandert in informele afscherming: hoe geliefder de influencer, hoe minder bereid de maatschappij, en zelfs overheidsinstanties, zijn om zijn praktijken te onderzoeken.
In veel gevallen zoekt de overheid zelf de steun van deze influencers voor institutionele campagnes, waarbij ze hun belastingverleden of het bedrijfsmodel dat hen in stand houdt, negeert. De subliminale boodschap is gevaarlijk: populariteit vervangt legaliteit.
Dit fenomeen herhaalt een bekend historisch patroon: de verheerlijking van informaliteit, die het idee dat mediasucces elk gedrag legitimeert, naturaliseert. Qua bestuur en naleving is het het tegenovergestelde van publieke ethiek; het is het "grijze gebied" dat is getransformeerd tot showbusiness.
Het risico van gedeelde verantwoordelijkheid tussen merken en sponsors.
Bedrijven die influencers inhuren om producten of maatschappelijke doelen te promoten, lopen ook risico. Als de partner betrokken is bij illegale loterijen, frauduleuze trekkingen of verdachte activiteiten, bestaat het risico op gezamenlijke civiele, bestuursrechtelijke en zelfs strafrechtelijke aansprakelijkheid.
Het ontbreken van due diligence kan worden geïnterpreteerd als nalatigheid van een bedrijf. Dit geldt voor reclamebureaus, adviesbureaus en digitale platforms.
Door als bemiddelaar bij contracten op te treden, nemen zij een integriteitsplicht op zich en moeten zij aantonen dat zij mechanismen hebben ingevoerd om witwassen te voorkomen, in overeenstemming met de internationale beste praktijken (FATF/GAFI).
Digitale compliance is niet langer een esthetische keuze; het is een overlevingsplicht voor bedrijven. Serieuze merken moeten influencers betrekken bij hun reputatierisicobeoordeling, verdachte activiteiten monitoren, belastingnaleving eisen en de herkomst van inkomsten verifiëren.
De onzichtbare grens: cryptovaluta, livestreaming en internationale transacties.
Een ander zorgwekkend aspect is het toenemende gebruik van cryptovaluta en buitenlandse platforms voor het ontvangen van donaties en sponsoring. Streaming-apps, goksites en zelfs fooiwebsites stellen influencers in staat om betalingen in digitale valuta te ontvangen zonder tussenkomst van een bank.
Deze vaak gefragmenteerde transacties maken traceerbaarheid lastig en vergemakkelijken witwassen. De situatie wordt verergerd doordat de Centrale Bank de betalingsstromen op digitale platforms nog steeds niet volledig reguleert en de COAF (Council for Financial Activities Control) afhankelijk is van vrijwillige rapportages van financiële instellingen.
Het gebrek aan efficiënte tracking creëert een ideaal scenario voor de internationale verhulling van activa, met name bij gebruik van stablecoins en private wallets, instrumenten die anonieme transacties mogelijk maken. Dit fenomeen sluit aan bij een wereldwijde trend: het gebruik van sociale media als kanalen voor witwaspraktijken.
Recente gevallen in landen als de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Mexico hebben influencers aan het licht gebracht die betrokken waren bij belastingontduiking en illegale financieringsregelingen vermomd als digitale content.
De rol van de staat en de uitdagingen van regulering.
Het reguleren van de invloedseconomie is urgent en complex. De staat staat voor het dilemma om de vrijheid van meningsuiting niet te onderdrukken en tegelijkertijd het criminele gebruik van sociale media om middelen te verbergen, te voorkomen.
Er worden al verschillende opties besproken, zoals het verplicht stellen van belasting- en boekhoudkundige registratie voor influencers die een bepaald omzetvolume overschrijden; het afhankelijk maken van voorafgaande toestemming van Caixa Econômica Federal voor digitale loterijen en sweepstakes; het opstellen van transparantieregels voor partnerschappen en sponsoring, met de publicatie van jaarverslagen; en het instellen van een rapportageplicht aan COAF (Council for Financial Activities Control) voor digitale betaal- en streamingplatforms.
Deze maatregelen zijn niet bedoeld om digitale creativiteit te onderdrukken, maar om door middel van legaliteit gelijke kansen te creëren en ervoor te zorgen dat degenen die profiteren van invloed ook de economische en fiscale verantwoordelijkheden dragen.
Invloed, ethiek en maatschappelijke verantwoordelijkheid
Digitale invloed is een van de machtigste krachten van het hedendaagse tijdperk. Wanneer het goed wordt ingezet, beïnvloedt het de mening, onderwijst het en mobiliseert het. Maar wanneer het onethisch wordt ingezet, dient het als instrument voor manipulatie en financiële criminaliteit.
Verantwoordelijkheid is collectief: influencers moeten begrijpen dat digitaal zijn niet betekent dat ze boven de wet staan, merken moeten integriteitscriteria hanteren en de overheid moet haar toezichtsmechanismen moderniseren. Het publiek moet op zijn beurt stoppen met het verwarren van charisma met geloofwaardigheid.
De uitdaging is niet alleen juridisch, maar ook cultureel: populariteit omzetten in een streven naar transparantie.
Uiteindelijk moeten degenen die invloed uitoefenen, ook verantwoording afleggen voor de economische en morele impact die zij genereren.
Tussen glamour en systeemrisico
De influencer-economie brengt al miljarden in beweging, maar opereert op onstabiele grond, waar 'engagement' zowel marketing- als illegale doeleinden dient. Ongecontroleerde loterijen en donaties vormen open deuren voor financiële criminaliteit en belastingontduiking.
Brazilië wordt geconfronteerd met een nieuw risico: witwassen van geld vermomd als populariteit. Terwijl het rechtssysteem zich niet aanpast, vindt digitale criminaliteit zichzelf opnieuw uit en kunnen socialmediahelden onbewust roem omzetten in publiciteit.
Over Patricia Punder
Partner en oprichter van het advocatenkantoor Punder Advogados, dat opereert volgens het "Boutique"-bedrijfsmodel, combineert zij technische uitmuntendheid, strategische visie en onwrikbare integriteit in de praktijk van de wet . www.punder.adv.br
– Advocaat, met 17 jaar ervaring in Compliance;
– Nationale aanwezigheid, Latijns-Amerika en opkomende markten;
Erkend als maatstaf voor naleving, LGPD (Braziliaanse algemene wet inzake gegevensbescherming) en ESG-praktijken (milieu, sociaal en bestuur).
– Gepubliceerde artikelen, interviews en citaten in gerenommeerde media zoals onder meer Carta Capital, Estadão, Revista Veja, Exame, Estado de Minas, zowel nationaal als sectorspecifiek;
– Benoemd als door de rechtbank aangewezen deskundige in de Americanas-zaak;
– Professor bij FIA/USP, UFSCAR, LEC en Tecnológico de Monterrey;
– Internationale certificeringen op het gebied van compliance (George Washington Law University, Fordham University en ECOA);
– Medeauteur van vier naslagwerken over compliance en governance;
– Auteur van het boek “Compliance, LGPD, Crisis Management and ESG – All together and mixed up – 2023, Arraeseditora.
